นิทานโบราณคดี

นิทานโบราณคดี พระนิพนธ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เป็นพระนิพนธ์เรื่องสุดท้ายในพระชนมชีพ พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2487 (พ.ศ. 2405 – 2486)
พระนิพนธ์นิทานโบราณคดี เป็นเรื่องราวต่างๆ ที่ทรงรับรู้จากการเดินทางไปตรวจราชการต่างจังหวัด ในช่วงที่ทรงมีตำแหน่งเป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย (2435 – 2457) และความรู้ที่ได้จากการทูลถามเรื่องเก่าๆ เมื่อทรงร่วมโต๊ะเสวยกับพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมควรที่จะมีการบันทึกไว้ให้คนรุ่นหลังได้รับรู้ มิฉะนั้นความรู้ต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ โบราณคดี และขนบธรรมเนียมประเพณีต่างๆ ที่ทรงรับรู้ก็จะสูญหาย สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงฯ ทรงมีวิธีการเขียนแบบใหม่ ที่ต่างจากนักเขียนร่วมสมัยกับพระองค์ คือ ทรงอ้างหลักฐาน และแทรกพระวิจารณ์เข้าไปด้วย ซึ่งเน้นการใช้ และตรวจสอบหลักฐานเอกสารอ้างอิง เป็นการวางหลักของการศึกษาทางประวัติศาสตร์แบบใหม่ ขณะเดียวกันท่านก็ทรงกระทำหน้าที่เป็นผู้อธิบาย โลกเก่าและโลกใหม่ให้เข้าด้วยกัน ในนิทานโบราณคดี ทรงนิพนธ์ด้วยการโยงเรื่องที่กำลังเล่าอยู่ขณะนั้น ไปสู่ประเด็นอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องในอดีต เมื่อทรงจำได้หรือสามารถหาหลักฐานอ้างอิงได้ เท่ากับในการเล่าเรื่องๆ หนึ่งจะทรงเล่าอย่างรอบด้านมีลักษณะเป็นพัฒนาการ จนเกือบครบองค์ความรู้ของเรื่องนั้นๆ เลยที่เดียว
หนังสือนิทานโบราณคดี จึงไม่เป็นเพียงหนังสือที่อ่านสนุกเท่านั้น แต่ให้ความรู้มหาศาล สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงฯ ทรงใช้ภาษาง่ายๆ ในการเขียน ทรงคัดแต่เรื่องที่น่าสนใจที่มีลักษณะแปลกๆ โดยเฉพาะบรรยากาศของยุคสมัยที่เป็นสังคมของชาวบ้านท้องถิ่น บุคลิก อารมณ์ ความรู้สึก ความเชื่อ ชีวิตความเป็นอยู่ของสามัญชนไทยในสมัยนั้น ซึ่งไม่สามารถหาอ่านได้ง่ายนัก ได้อย่างน่าสนใจ