De moeder

De moeder is het boek waar in het sociale idealisme en de oprechte verontwaardiging over het sociale onrecht het zuiverst gestalte hebben gekregen. In de vijftig jaren welke na het verschijnen van dit boek verlopen zijn, is ontzaglijk veel veranderd. In het Oosten heeft zich de sociale opstandigheid tot een grimmige karikatuur ontwikkeld, in het Westen heeft een geleidelijke ontwikkeling een einde gemaakt aan het bestaan van het “proletariaat”. Niettemin is de eerlijke drang naar een betere wereld voor allen, als een erfstuk van de sociale bewogenheid van vroegere generaties, een blijvende drijfveer in het hedendaagse denken en handelen geworden.
Deze bewogenheid drijft ook de arbeiders van de Petersburgse voorstad tot actie, als een boze last dragen zijn de grauwe ellende van hun leven; om hen heen verliezen de afgestompte machineslaven het laatste restje menselijkheid. Maar in de bewuste en, in Pawel Wlassow, in de Oekraïner, in de Boer en het onderwijzeresje, groeit het besef dat dit niet zo hoeft te zijn, dat ook deze wezens mensen zijn, met een recht op geluk. De hunkering naar een nieuwe wereld is in hem wakker geworden, en laat hen niet meer los. Dan begint het gevecht om een medearbeiders; om hen te redden van de afstomping en hen het gevoel van hun waardigheid te hergeven. En langzamerhand begint in het hart van Palagea, de moeder van de jonge Pawel, het licht te branden. Zij, de bedeesde, de eeuwig onderworpene, wordt aangestoken door de sterke verwachting, en de belangeloze toewijding. Met de eenvoudige heldhaftigheid, waarmee zij tot nu toe een leven van ellende gedragen heeft, gaat zij werken voor het nieuwe ideaal; anderen voor ellende te behoeden. Trouw aan zichzelf, aan de zuivere waarden van het volk, neemt de oude vrouw het werk van de gevangen jongeren over, en sterft aan haar taak.