ШОРТАНБАЙ Шортанбай КАНАЙУЛЫ омири мен шыгармашылыгы туралы зерттеулер, макалалар

XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілдерінің бірі Шортанбай Қанайұлы 1818 жылы Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау бойында дүниеге келеді. Кедей ортадан шыққан, тұрмыс тақсырет тартып өскен Шортанбай ақындық өнерінің алғашқы кезеңінде, 1835 жылдар шамасында Орталық Қазақстанға келесіде, біржола тұрақтап қалады. Өнер сапарымен Сары Арқаны талай шарлағанымен, ақынның орып тепкен қонысы — Қарқаралы төңірегі, Жамантай, Құсбек төрелердің ауылы болды. Ақын елу жастан аса бере сырқатқа ұшырайды да, қалған өмірін аудан аулақ, тыныш еткізу үшін, діндарлығымен аты шыққан Жанғұтты бидің аулына (Қазіргі Жезқазған облысының Шет ауданы) көшеді. Ақын осы елде 1881 жылы дүниеден қайтады.
Қазақ поэзиясының озық дәстүрлерін жете меңгерген, ақындық шеберлігі кемел Шортанбай көзі қарақты суреткер еді. Ол отарлық тәртіп туғызған келеңсіз жайттардың көбін нақ таниды, оларға жиіркене, шошына қарайды. Ақын сақара да жаңа қатынастар орнауына байланысты таптық теңсіздіктің күшейе түскенін, ұрлық-қарлық, барымтаның көбейгенін, қазақ арасындағы бұрынғы қандастық, бауырластық сезімді енді ақша құмарлық, дүниеқоңыздық ниет алмастырғанын айтады. Елді езгіде ұстап отырған би, болыс, қожа, молдалардың озбырлығын, жемқорлығын шенейді. Ақын әсіресе қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт, дәстүрлерінің жойылып, аяқ - асты болып бара жатқанына қынжылады. «Биттей нәрсе қалсайшы — Бұрынғыдан ырымға!» —Шортанбай шығармаларындағы өзекті сарын, міне, осы. Бұл сөздерден бүкіл Шортанбай өнер намысы астары айқындалады: ақын Қазақстанның Россия империясының құрамына енуіне байланысты Сақара келген өзгерістердің ешқайсысын да қабылдамайды.
Дулат сияқты, Шортанбай да заманға қарсы тұрар шара таба алмайды. Бірақ Дулат өз шығармаларында халықтың өткен тарихын, ерлік күндерін еске түсіріп, бұрынғы, халық қамын жеген азаматтардың ерлік бейнелерін жасап, әлі де ел болуға, қатарға енуге мүмкіндігің бар десе, Шортанбай үміт сәулесі атаулыдан ада. Ақын дүниеден біржола баз кешеді. «Су түбіне кеттің, жұрт, — Тал табылмас қарма» — бүкіл бір халықтың болашағын кескен үкім тәрізді естіледі. Тіршілікті жеңілдетудің жалғыз - ақ жолы қалған сияқты, ол — Шортанбайдың ұғымын,

Шортанбай — шығармашылық жолы күрделі, өз заманының ұлы ақындарының бірі. Сондықтан да оның өлеңдерін, шығармашылық жолын түсіну бізге оңайға түскен жоқ. Коммунистік идеология режимі тұсында ақын еңбектері бір жақты ғана талданды, оның көзқарасы мен өлеңдерінің өзгешеліктері түсінуге, оларды бар болмысымен, жетістік -қайшылықтарымен тұтас күйінде қарауға мүмкіндік болмады. Ол жөнінде көп жазылды. Шортанбай мұрасын зерттеушілер ішінде М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин, Ы.Дүйсенбаев, Ғ.Мұсабаев сияқты көрнекті ғалымдарымыз болды. Алайда сол кездегі біз ұстанған әдебиеттің таптық, партиялық принциптері шындықты дәл айтқызбады. Соған қарамастан олар Шортанбайды «керексіз» деп жылы жауып қоймай, одан қалған мұраға айналып - үйіріліп, бірде мақтап, бірде сынап, сыңар жақтап болса да, көңіл аударуға, Шортанбайдың үлкен ақындық талантын мойындауға тырысты. Мұның бәрі Шортанбай шығармаларының біздің ұлттық рухани мұрамыздағы орнын түсінгендіктен, заманы қайшылықтардың ең бір шиеленіскен тұсында өмір сүріп, сол өмір шындығын аса бір қырағылықпен тани білген, биік көркемдікпен суреттеген ақын еңбегін мойындағандықтан еді.

Шортанбай заманы — патша өкіметі отаршылдығының әбден күшіне кіріп, қазақ өлкесін емін-еркін билей бастаған тұсы болатын. Ең алдымен, ел билеу жүйесіне өзгерістер кірді. Хандық жойылып, әуелі аға сұлтандық, онан соң болыстық жүйелер пайда болды. Олардың басына бұрынғыдай елге ұйтқы болатын дана көсемдер мен қол бастаған батырлар, сөз бастаған шешендер емес, орыс әкімшілігіне ұнай білетін пысықтар мен басшының ыңғайына көнгіш жағымпаздар қойылды. Олар ел мұңын, халық мұқтажын жоқтауға емес, отаршылдық саясат пен өз құлқы ғана қызмет етті. Елдің берекесі кете бастады. Оның үстіне қазақ жері мемлекеттің меншігі саналып, оған патша өкіметінің билігін нығайтуға арналған бекіністер салына бастады, ол жерлерде жаңа қоныстанушылар пайда болды. Даланың байлығын пайдалану мақсатымен сауда-саттық күшейіп, қазақ елі тұтастай, орыс капитализмінің құшағына кіре түсті. Сауда бұрын мұндайды көрмеген қазақтың натуралды шаруашылығын бөлшектеп, ақшаға айналдырды. Кең жайылып жатқан есеп - қисапсыз елге есеп кірді. Есепке құрылған дүние елдің психологиясында, тұрмыс-тіршілігінде өзгерістер туғызды. Таптық жік күшейді. Байлар байыған сайын байып, кедейлер кедейлене түсті. Бай мен араға есеп кірген кедей оған ермей қалды да, жермен кәсіп етуге көшті, жатақтар пайда болды. Осылардың бәрі қазақтың ескі өмір қалпын ыдырата бастап еді.

Мұндай тарихи үлкен үдерістің заңдылығын, қазақтардың көшпелі тұрмыс күйімен оңашалану дәуірі өткенін ол заманда түсіне қою да оңай емес-ті. Жаңа өмір салты халықтың қалыптасқан ұғымымен қайшылыққа келді де, «заман бұзылып барады» деген түсінік тарады. Шортанбай бір өлеңінде оны «Зар заман» деп атады. Оның жырлары негізінен өз дәуіріне риза болмай түңілуге, алдан күтер ештеме жоқ үмітсіздікке құрылады да, бәрі зар болып, сары уайым болып келеді. Осыдан барып торыққан Шортанбайдың тірелер жері де дін болып, ол бұл дүниенің опасыздығын айтып, жақсылықты о дүниеден іздеуге барады. Шортанбайдан шыққан осы бір «зар заман» деген сөз кейін біртұтас дәуірдің атына айналды.